Uşaqların onlayn təhlükəsizliyi: Rəqəmsal risklər və maarifləndirmənin əhəmiyyəti
Rəqəmsal dünya artıq uşaqlar üçün seçim deyil - gündəlik həyatlarının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Onlayn oyunlar, sosial media və tədris resursları uşaqlara həm maraqlı vaxt keçirmək, həm də bilik əldə etmək üçün geniş imkanlar təqdim edir. Lakin bu rəqəmsal rahatlıq fonunda təhlükəsizlik məsələləri də getdikcə daha ciddi xarakter alır.
Araşdırmalara əsasən, dünya üzrə uşaqların təxminən 60%-i kiberzorakılıqdan, fişinq hücumlarından, şəxsiyyət oğurluğundan tutmuş, tanımadığı şəxslərdən gələn mesajlara qədər müxtəlif onlayn risklərlə üzləşir. Təkcə ABŞ-da hər il 12 milyon uşaq bu kimi təhlükələrə məruz qalır və onların 9 milyonu kiberzorakılıq halları ilə qarşılaşır. Böyük Britaniyada isə 11–16 yaşlı uşaqların yarısı internetdə tanımadığı şəxslərlə əlaqə qurur, təxminən üçdə biri şəxsi məlumatlarını paylaşır.
Təcrübə göstərir ki, təhlükəsizliyi yalnız texnoloji vasitələrlə təmin etmək mümkün deyil. Ən böyük boşluqlardan biri “sosial mühəndislik”dir - yəni kibercinayətkarların şəxsi və həssas məlumatları ələ keçirmək üçün psixoloji manipulyasiya üsullarından istifadə etməsidir. ABŞ Federal Təhqiqatlar Bürosunun məlumatına görə, texniki dəstək adı altında edilən fırıldaqçılıqlar 2023-cü ildə 1,3 milyard dollardan çox maliyyə itkisinə səbəb olub və xüsusilə həssas qrupları hədəfə alıb. Avropa İttifaqının Kibertəhlükəsizlik Agentliyi də sosial mühəndisliyi ən geniş yayılmış kiber təhdid kimi qiymətləndirir. Bu faktlar göstərir ki, maarifləndirmə və düzgün vərdişlərin formalaşdırılması texnoloji qorunma qədər vacibdir.
Yerli təşəbbüslər: Azercell-in kibermaarfiləndirməyə verdiyi töhfə
Azərbaycanda Azercell bu çağırışlara cavab olaraq hədəfli maarifləndirmə layihələri həyata keçirir. Şirkətin təşkil etdiyi interaktiv təlimlərdə müxtəlif yaş qrupları - uşaqlar və yaşlı nəsil də daxil olmaqla cəmiyyətin ən həssas təbəqələri - fişinqin əlamətlərini, saxta vebsaytların, mesaj və telefon fırıldaqçılıqlarının tanınması ilə bağlı praktiki biliklər əldə edirlər. Bu sessiyalarda real həyat nümunələri və gündəlik tətbiq oluna biləcək qorunma üsulları xüsusi yer tutur. Son aylar ərzində ölkənin yeddi regionunda 400-ə yaxın uşaq “Məktəblilər üçün Kibertəhlükəsizlik Tədris Proqramı” çərçivəsində praktiki biliklər əldə edib. Bundan əlavə, sosial xidmət müəssisələri üçün keçirilən təlimlər də rəqəmsal savadlılığın artırılmasına real töhfə verir. Azercell-in bu fəaliyyətlərini birləşdirən əsas xətt isə cəmiyyətin rəqəmsal məkanda təhlükəsizliyini gücləndirmək və gələcək üçün dayanıqlı baza yaratmaqdır.
Beynəlxalq təcrübə də bu yanaşmanın effektivliyini təsdiqləyir. Finlandiya, İsveç və Estoniya kimi ölkələrdə məktəblilər fişinq və sosial mühəndislik kimi təhdidləri məhz təcrübəyə əsaslanan dərslərdə öyrənir - ssenarilər, nümunələr və interaktiv tapşırıqlar sayəsində bu mövzular daha anlaşılan olur.
Onlayn təhlükəsizlik üçün tövsiyələr
Uşaqların onlayn mühitdə qorunması üçün bir neçə əsas davranış qaydası formalaşdırılmalıdır. İlk növbədə, şəxsi məlumatların paylaşılmasının təhlükəli olduğu aydın şəkildə izah edilməlidir: ünvan, telefon nömrəsi, məktəb adı və parollar heç bir halda tanımadığı şəxslərlə bölüşülməməlidir.
Eyni zamanda, “klikləməzdən əvvəl düşün” qaydası ən vacib reflekslərdən birinə çevrilməlidir. Uşaqlar şübhəli linklərə keçid etməməli, tanımadıqları şəxslərin mesajlarına cavab verməməli və sosial şəbəkələrdə diqqətli davranmalıdırlar.
Valideyn və müəllimlərlə açıq dialoq da təhlükəsizliyin ayrılmaz hissəsidir. Uşaqlar onlayn təcrübələrini sorğu-sualdan çəkinmədən paylaşa bilməlidirlər. Yaşına uyğun tətbiqlərdən istifadə, ekran vaxtının balanslaşdırılması və zərurət yaranarsa valideyn nəzarəti alətlərinin tətbiqi əlavə qorunma təmin edir.
Nəticə etibarilə, uşaqların onlayn mühitdə müdafiəsi təkcə texnoloji həllərlə məhdudlaşmır. Valideynlərin, müəllimlərin və interaktiv təlim proqramlarının fəal dəstəyi sayəsində uşaqlar rəqəmsal mühiti təhlükəsiz şəkildə dərk edə, təkcə bacarıqlarını deyil, həm də onlayn risklərə qarşı dayanıqlılıqlarını inkişaf etdirə bilirlər. Bu yanaşma daha təhlükəsiz və davamlı rəqəmsal ekosistemin formalaşmasına töhfə verməklə yanaşı, gələcək nəsillərin təhlükəsizliyi üçün də etibarlı zəmin yaradır.
